استرس مستلزم پاسخ رفتاری و هیجانی فرد به رویدادهای ناخوشایند است (ماهونی^[۱۱۴]، ۲۰۰۹). برخی از سطوح پریشانی در پاسخ به عوامل استرس‌زایی تجربه می‌شوند که بر رفتارهای آتی و عملکرد مرتبط با آن رویدادها تاثیر منفی می‌گذارند (کرنیک^[۱۱۵] و لو^[۱۱۶]، ۲۰۰۲). استرس هزینه زیادی بر افراد، جوامع، سازمان‌ها و اقتصاد وارد می‌آورد (کوپر^[۱۱۷] و دیو^[۱۱۸]، ۲۰۰۴).

 

استرس می‌تواند زمینه‌ساز اختلالات روانشناختی از جمله افسردگی (سانگ^[۱۱۹] و همکاران، ۲۰۱۴)، اضطراب و نیز خودکشی (شارما و راش، ۲۰۱۴) باشد و منجر به بروز بیماری‌های جسمانی از جمله بیماری‌های قلبی عروقی گردد (بارتلت^[۱۲۰]، ۱۹۹۸؛ شارما و راش، ۲۰۱۴). نشانه های تنیدگی (استرس) مانند اضطراب، افسردگی، تنش عصبی، بی‌خوابی، اختلال‌های جنسیت، تقلیل شنود، خستگی، کاهش توجه و حالت مراقبت، تقلیل حافظه و همچنین اختلال‌های بدنی کنشی و عضوی مختلف مانند اختلال‌های هضمی، قلبی- عروقی، سردردهای مزمن، ورم روده، تنگی نفس و … در سطح فردی قابل مشاهده است (استورا، ۲۰۰۵؛ به نقل از دادستان، ۱۳۸۶).

 

استرس را می‌توان نتیجه عدم توازن میان انتظار فرد و ادراک فرد از پدیده‌ها دانست (توسی^[۱۲۱] و توسی، ۱۹۷۰). ادراک غیر قابل کنترل بودن، غیر قابل پیش‌بینی بودن و افزونگی شرایط زندگی اجزای کلیدی موجودیت استرس‌زا است (کوهن و همکاران، ۱۹۹۳؛ لازاروس و فولکمن، ۱۹۸۴).

 

یک عامل استرس‌زای مشابه می‌تواند تأثیرات متفاوتی بر افراد مختلف داشته باشد؛ برخی از مردم سریع‌تر می‌توانند با این مشکلات کنار بیایند و زودتر از بحران خارج شوند، اما در برخی از افراد عوامل استرس‌زا می‌توانند به مشکلات روان‌شناختی مختلفی منجر شوند (هافمن، ۲۰۰۷).

 

اگر یک عامل استرس‌زا بتواند به مشکلات روان‌شناختی خاصی منجر شود، می‌توان گفت که آسیب‌پذیر بودن فرد در شکل‌گیری این مشکل دخیل بوده است : این آسیب‌پذیری در درجه اول به آمادگی ژنتیکی فرد برای دچار شدن به یک مشکل خاص بستگی دارد؛ این تئوری شناخته ‌شده روان‌شناختی با عنوان فرضیه آسیب‌پذیری ارثی در برابر استرس ‌به این می‌پردازد که چگونه ممکن است یک مشکل روان‌شناختی به وجود آید (هافمن، ۲۰۰۷). حتی اگر مشخصات و ترکیبات این نوع ژن‌ها را بدانیم، باز هم پیش‌بینی اینکه چه کسی در معرض ابتلا به یک اختلال روان‌شناختی قرار دارد و چه کسی از آن مصون خواهد بود، دشوار است؛ علاوه بر اطلاع از ساختار ژنتیکی فرد، باید بدانیم که چه زمانی ممکن است فرد در معرض یک عامل استرس‌زا قرار گیرد و یا چگونه با آن مقابله خواهد کرد (هافمن، ۲۰۰۷).

 

تکنیک‌های کاهش استرس علاوه بر کاهش اثرات روانشناختی منفی استرس می‌توانند بر سلامتی افراد تاثیر مثبت نیز داشته باشند، به عنوان مثال کاستن از استرس، ریسک بیماری‌های قلبی و عروقی را در افراد مبتلا به دیابت کاهش می‌دهد (کوف^[۱۲۲] و همکاران، ۲۰۱۴).

 

مروری بر ادبیات پژوهش توسط واروگلی و دارویری (۲۰۱۱) نشان داد متداول‌ترین تکنیک‌های مقابله با استرس عبارتند از : آرمیدگی تدریجی عضلانی، پاسخ آرمیدگی، آرمیدگی تلقینی، بیوفیدبک، تصویرسازی هدایت شده، نفس عمیق دیافراگمی، مراقبه معنوی، رفتار درمانی شناختی، کاهش استرس مبتنی بر ذهن‌آگاهی و تکنیک آزادسازی هیجانی.

 

منابع استرس

 

منابع تنیدگی ممکن است درون شخص، خانواده یا جامعه باشد (حاتمی، ۱۳۷۷). منابع استرس را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد :

 

• • محیط

 

• • عوامل استرس‌زای اجتماعی

 

• • عوامل فیزیولوژیکی

 

• افکار (دیویس^[۱۲۳] و همکاران ،۱۹۹۵)

بارتلت (۱۹۹۸) اشاره می‌کند منابع درونی استرس عموما یکی از موارد زیر هستند :

 

• • ترس‌ها (مانند ترس از پرواز، ارتفاع، سخنرانی یا صحبت در جمع، گفتگو با غریبه‌ها)

 

• • الگوهای فکری تکرار شونده

 

• • نگرانی از رویدادهای آتی

 

• انتظارات غیر واقع‌بینانه یا ایده‌آل‌گرایانه

برخی از الگوهای تفکر می‌توانند منجر به بروز استرس در فرد شوند، مانند :

 

• • برنامه‌ریزی بیش از حد

 

• • جرئت‌مند نبودن

 

• • ناتوانی در تعیین محدوده‌ سلامتی

 

• به تعویق انداختن یا شکست در برنامه‌ریزی برای آینده (گاردنر^[۱۲۴] و تیلور^[۱۲۵]، ۱۹۷۵).

 

انواع استرس‌ و استرس‌زاها

 

استرس را می‌توان بر دو نوع دانست : استرس مثبت و استرس منفی (گرینبرگر^[۱۲۶] و پادشی^[۱۲۷]، ۱۹۹۵).

 

برای استرس مثبت می‌توان ویژگی‌های ذیل را برشمرد :

 

• • برانگیزاننده، مشوق و افزایش دهنده انرژی است

 

• • کوتاه مدت است

 

• • در حوزه توانایی‌های مقابله‌ای فرد قرار دارد

 

• • هیجان‌انگیز و جالب احساس می‌شود

 

• عملکرد فرد را بهبود می‌بخشد (ایوانز و همکاران، ۲۰۱۱)

در مقابل استرس منفی چنین ویژگی‌هایی دارد :

 

• • مولد اضطراب یا نگرانی است

 

• • می‌تواند کوتاه مدت یا بلند مدت باشد

 

• • خارج از حیطه توانایی‌های مقابله‌ای فرد است

 

• • نامطبوع احساس می‌شود

 

• • عملکرد فرد را کاهش می‌دهد

 

• می‌تواند منجر به مشکلات روانی و جسمانی گردد (ایوانز و همکاران، ۲۰۱۱).

فولکمن (۱۹۸۴) نمونه هایی از استرس‌زاهای منفی را این چنین برمی‌شمارد :

 

• • فوت همسر

 

• • از دست دادن عزیزان

 

• • فوت اعضای خانواده

 

• • بستری شدن خود یا یکی از اعضای خانواده

 

• • جراحت یا بیماری خود یا یکی از اعضای خانواده

 

• • تعارض در روابط بین فردی

 

• • طلاق

 

• • مشکلات اقتصادی

 

• • بیکاری

 

• • مشکلات خواب

 

• • مشکلات قانونی

 

• ناامنی شغلی و …

و نمونه های از استرس‌زاهای مثبت عبارتند از :

 

• • ارتقاء شغلی در محل کار

 

• • اشتغال به شغل جدید

 

• • ازدواج

 

• • خرید خانه

 

• • صاحب فرزند شدن

 

• • نقل مکان

 

• • بازنشستگی

 

• برنامه‌ریزی برای سفر و …

 

ذهن‌آگاهی

 

تعریف ذهن‌آگاهی

 

گرمر^[۱۲۸] و همکارانش (۲۰۰۵)، ذهن­آگاهی را آگاهی از تجربیات موجود همراه با پذیرش آن ها می‌دانند. ذهن‏آگاهی یعنی بودن در لحظه با هر آن چه اکنون هست، بدون قضاوت و اظهار نظر درباره­ آن چه که اتفاق می‌افتد؛ یعنی تجربه­ واقعیت محض بدون توضیح (سگال و همکاران، ۲۰۰۲). ذهن‌آگاهی، آگاهی لحظه به لحظه و بدون قضاوت و تعصب از احساسات، هیجانات و افکار است (مرکند^[۱۲۹]، ۲۰۱۴).